ΜΟΝΗ ΕΝΑΤΗ
Κτισμένη στα τέλη του 10ου αιώνα, η Ιερά Μονή Ζωγράφου είναι μία από τις παλαιότερες του Αγίου Όρους. Βρίσκεται χωμένη μέσα στο δάσος, σε υψόμετρο 160 μέτρων, μία ώρα μακριά από την παραλία και κοντά σε μια χαράδρα. Σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε από τρεις μοναχούς-αδέλφια, που κατάγονταν από την περιοχή της Αχρίδας: τον Μωϋσή, τον Ααρών και τον Ιωάννη οι οποίοι ήλθαν να μονάσουν στο Όρος τον 9ο αιώνα επί αυτοκρατορίας του Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού. Τυπικά, αλλά και διάφορα άλλα έγγραφα, θ’ αναφέρουν από τα τέλη του 10ου αιώνα την ύπαρξη της Μονής, που θ’ ακολουθήσει και αυτή κοινή ιστορική διαδρομή με τις άλλες κυρίαρχες Μονές του Αγίου Όρους. Έτσι την περίοδο άνθησης θ’ ακολουθήσει τον 13ο αιώνα μία περίοδος καταστροφών και πειρατικών επιδρομών, ενώ αργότερα, στην περίοδο της βασιλείας του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου και του Ανδρόνικου, παρατηρείται μία προσπάθεια νέας άνθησης. Οι μοναχοί της θα διωχθούν κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Η΄, γνωστού για την ενωτική του πολιτική, όταν στον Πατριαρχικό Θρόνο βρισκόταν ο Πατριάρχης Ιωάννης Βέκκος. Οι μοναχοί της Μονής Ζωγράφου θα εναντιωθούν στην ενωτική προσπάθεια του Αυτοκράτορα και του Πατριάρχη και η παράδοση αναφέρει ότι 26 από αυτούς, που έμειναν πιστοί στην Ορθοδοξία, θα βασανισθούν και θα μαρτυρήσουν το Φεβρουάριο του 1276, ενώ η Μονή θα καεί. Από τον 14ο αιώνα και ύστερα θα ευεργετηθεί από ηγεμόνες των παραδουνάβιων χωρών και ιδιαίτερα από το Στέφανο Ε΄ τον Βοεβόδα της Μολδοβλαχίας και το Στέφανο ΣΤ΄ τον «Καλό», που θ’ ανακαινίσει το 1495 την Τράπεζά της. Από την ίδρυσή της η Μονή είχε παράδοση στο να δέχεται Βούλγαρους μοναχούς, μία παράδοση που συνεχίζεται ακόμη και σήμερα. Το Καθολικό της εορτάζει στη μνήμη του Μεγαλομάρτυρα Αγίου Γεωργίου και έχει 14 παρεκκλήσια, από τα οποία τα 3 είναι αγιογραφημένα. Ο ναός ανεγέρθηκε εκ βάθρων και τοιχογραφήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα. Ιδιαίτερης μνείας πρέπει να τύχουν το ξυλόγλυπτο τέμπλο και η Αγία Τράπεζά του, που αποτελούν θαυμάσια δείγματα της αγιορείτικης ξυλογλυπτικής. Η βιβλιοθήκη της Μονής που βρίσκεται στον Πύργο, έχει 550 χειρόγραφους κώδικες από τους οποίους οι 162 είναι στα ελληνικά και οι 388 στα σλαβικά. Έχει ακόμη πάνω από 17.000 έντυπα βιβλία. Μεταξύ των κειμηλίων της περιλαμβάνονται λείψανα αγίων και θαυματουργές εικόνες καθώς και ιστορικά έγγραφα μεγάλης αξίας. Στην περιοχή της Μονής σώζεται ακόμη η καλύβα που ασκήτεψε ο Εθναπόστολος και Ιερομάρτυρας Κοσμάς ο Αιτωλός.

ΜΟΝΗ ΟΓΔΟΗ
Ανατολικά της Μονής του Αγίου Παντελεήμονος και δυτικά της Σιμωνόπετρας, σε απόσταση 200 μέτρων περίπου από τη θάλασσα, στο μέσο της νοτιοδυτικής
πλευράς της αθωνικής χερσονήσου, μέσα σε ένα καταπράσινο τοπίο βρίσκεται η όμορφη, επιβλητική και κυρίαρχη Μονή Ξηροποτάμου, στο σημείο που άλλοτε βρισκόταν η αρχαία Χαραδρία. Η ίδρυσή της ουσιαστικά τοποθετείται στα τέλη του 9ου αιώνα, λίγο μετά την ανέγερση της Μονής Μεγίστης Λαύρας. Η αγιορείτικη παράδοση όμως θέλει τη Μονή Ξηροποτάμου ακόμη πιο παλιά, αποδίδοντας την ίδρυσή της στην Αυτοκράτειρα Πουλχερία, τον 5ο αιώνα μ.Χ. Άλλες πηγές θεωρούν ιδρυτές της Μονής τους Αυτοκράτορες Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο και Ρωμανό Λεκαπηνό, στις αρχές του 10ου αιώνα μ.Χ. Πάντως η επικρατέστερη εκδοχή είναι αυτή που θεωρεί ιδρυτή της Μονής το μοναχό Παύλο Αγιορείτη, σύγχρονο του Οσίου Αθανασίου του Αθωνίτη. Η αρχική ονομασία της Μονής ήταν Μονή των «Αγίων Τεσσαράκοντα», αλλά και του «Αγίου Νικηφόρου». Μέχρι τον 13ο αιώνα η Μονή θα ευημερήσει και θ’ αναπτυχθεί, γνωρίζοντας όμως αργότερα καταστροφές από πειρατικές επιδρομές και πυρκαγιές. Θα ευεργετηθεί από τους Αυτοκράτορες Μιχαήλ Η΄ και Ανδρόνικο Β΄ και θα τύχει της εύνοιας του Τούρκου Σουλτάνου Σελίμ Α΄. Σύμφωνα με την παράδοση, Ξηροποταμινοί μοναχοί στις αρχές του 16ου αιώνα, σε περιοδεία τους για τη συγκέντρωση χρημάτων προς βοήθεια της κατεστραμμένης τους Μονής, θα γίνουν δεκτοί στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου από τον Οθωμανό Σουλτάνο Σελίμ. Ο Σελίμ, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του εναντίον της Αιγύπτου θα εντυπωσιασθεί από την πίστη και το φρόνημα των Αγιορειτών μοναχών και με ειδικό έγγραφο, το Χατί-Σερίφ, θα δώσει ειδικά προνόμια στις Μονές του Όρους και ιδιαίτερα στην Ξηροποτάμου, την οποία θ’ ανακαινίσει. Το Καθολικό της Μονής τιμάται στο όνομα των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων.

ΜΟΝΗ ΕΒΔΟΜΗ
Η Ιερά Μονή Παντοκράτορος βρίσκεται κτισμένη σε ένα θαλασσοδαρμένο βράχο, στην ανατολική πλευρά του Όρους, σε ύψος 30 μέτρων από τη θάλασσα. Η ίδρυση της Μονής Παντοκράτορος ανάγεται στα μέσα του 13ου αιώνα και ιδρυτές-κτίτορές της θεωρούνται δύο ευγενείς Βυζαντινοί αξιωματούχοι. Ο ένας από αυτούς ήταν ο Στρατηγός Αλέξιος, ο «Μέγας Στρατοπεδάρχης» του Αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ του Παλαιολόγου και ο δεύτερος ο «Μέγας Πριμικήριος» Ιωάννης, γαμπρός του Αυτοκράτορα. Η παράδοση θέλει τους δύο αυτούς άνδρες να έρχονται στον Άθω και να μονάζουν σε μικρό κελί, που αργότερα θα αναπτυχθεί και θα πάρει τη μορφή κυρίαρχης Μονής. Την αρχική ανάπτυξη της Μονής θα διεξαχθεί μία περίοδος οικονομικής κρίσης, που θα ενταθεί στην περίοδο της τουρκοκρατίας. Ενίσχυση από τους ηγεμόνες των παραδουνάβιων χωρών και τους Ρώσους Αυτοκράτορες θα βοηθήσει τη Μονή, που όμως θα υποφέρει από πυρκαγιές, η σημαντικότερη των οποίων θα είναι αυτή του 1773. Ένα από τα βασικότερα εξαρτήματα της Μονής είναι η Σκήτη του Προφήτη Ηλία, που οφείλει την ίδρυσή της στο Ρώσο μοναχό Παϊσιο Βελιτσκόφσκυ, ο οποίος θα έρθει στο Όρος το 1757, σε ηλικία 24 ετών. Η Σκήτη θ’ αναπτυχθεί με την άφιξη ενός μεγάλου αριθμού Ρώσων μοναχών και θα οργανωθεί σύμφωνα με τον κοινοβιακό ρυθμό, αποκτώντας ουσιαστικά το μέγεθος και τη σπουδαιότητα Μονής. Η ανάπτυξη της Σκήτης του Προφήτη Ηλία και η ανέγερση νέων κτιριακών εγκαταστάσεων, χωρίς την έγκριση της κυρίαρχης Μονής του Παντοκράτορος, θα δημιουργήσει νομικό θέμα στις σχέσεις των δύο καθιδρυμάτων, που θα λυθεί το 1892 με σιγίλιο του Πατριάρχη Νεόφυτου Η΄. Η Μονή εορτάζει στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος και κατέχει την έβδομη θέση στην αγιορείτικη μοναστηριακή ιεραρχία. Το Καθολικό της Μονής, λόγω ελλείψεως χώρου, είναι μικρό και οι αγιογραφίες του αποτελούν δείγμα της Μακεδονικής Σχολής. Ένα από τα σπουδαιότερα κειμήλια της Μονής είναι η φορητή εικόνα της Παναγίας της Γερόντισσας, ένα κομμάτι από την ασπίδα του Αγίου Μερκούριου, Τίμιο Ξύλο και λείψανα πολλών Αγίων. Η βιβλιοθήκη της περιέχει 317 χειρόγραφα, από τα οποία τα 68 είναι σε περγαμηνή, και 5.000 περίπου έντυπα. Λόγω ελλείψεως χώρου η Τράπεζα δεν στεγάζεται σε ξεχωριστό κτίριο, αλλά στον τελευταίο όροφο της δυτικής πτέρυγας των κτισμάτων της Μονής.

ΜΟΝΗ ΕΚΤΗ
Νοτιοδυτικά των Καρυών, επί της βορειοανατολικής πλευράς του Όρους, ανάμεσα σε τεράστια δέντρα και καταπράσινους λόφους βρίσκεται η Μονή Κουτλουμουσίου. Η αρχή της ιστορίας της Μονής ανάγεται στον 11ο και 12ο αιώνα μ.Χ., ενώ σωζόμενο έγγραφο του 1169 μ.Χ. αναφέρει ήδη την ύπαρξή της. Η παράδοση αναφέρει ότι ιδρυτής της Μονής είναι κάποιος Τούρκος ευγενής Κουτλουμούς, που αφού έγινε Χριστιανός, ίδρυσε το μοναστήρι και μόνασε στον Άθωνα. Η Μονή θα περάσει άσχημα χρόνια και θα δεχθεί το τελικό χτύπημα στις αρχές του 14ου αιώνα, όταν θα λεηλατηθεί από τους φοβερούς Καταλανούς επιδρομείς. Έτσι, μπροστά στα μεγάλα οικονομικά προβλήματα της Μονής, ο Πρώτος Ισαάκ θα της παραχωρήσει για ενίσχυση το 1334 τις Μονές του Σταυρονικήτα, Προφήτη Ηλία, Αναπαυσά και Φιλαδέλφου. Προσπαθώντας να αναπτύξει και πάλι τη Μονή στα μέσα του 14ου αιώνα, ο δραστήριος Ηγούμενός της Χαρίτων, από την Ίμβρο, θα ταξιδέψει στις παραδουνάβιες χώρες, ζητώντας ενίσχυση από τους εκεί ηγεμόνες. Από τους μεγαλύτερους ευεργέτες της ζητείας αυτής θα είναι ο Ρουμάνος Ιωάννης Βλαδισλάβος, που θα ενισχύσει σημαντικά τη Μονή. Ισχυροί δεσμοί θα δημιουργηθούν με τη Ρουμανία και η Μονή θα γίνει τόπος άσκησης των Ρουμάνων πιστών. Στις αρχές του 15ου αιώνα η Μονή θα γνωρίσει ιδιαίτερη ακμή και λόγω του μεγάλου αριθμού των μοναχών της θα ζητήσει από τον Πατριάρχη Ιωσήφ Β΄ την παραχώρηση της ερημωμένης Μονής του Αλυπίου, αίτημα που θα πραγματοποιηθεί το 1428 με σιγίλιο. Την εποχή αυτή η Μονή θα φτάσει στην μεγαλύτερή της ακμή, που όμως θα τη διαδεχθεί μία περίοδος παρακμής και καταστροφών από πυρκαγιές, το 1497 και το 1767. Την κρίσιμη αυτή περίοδο ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Ματθαίος Β΄, αφού παραιτηθεί από τον πατριαρχικό θρόνο, θα βοηθήσει ο ίδιος τη Μονή να κατασκευάσει ξανά τις κατεστραμμένες της πτέρυγες. Νέες πυρκαγιές θα καταστρέψουν τμήματα της Μονής στα 1857, 1870, αλλά και πρόσφατα στα 1980. Το Καθολικό της Μονής, που είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, είναι πλούσιο σε τοιχογραφίες και στο μικρό του παρεκκλήσιο φυλάσσεται η ιερή εικόνα της «Φοβερής Προστασίας» της Παναγίας. Στη Μονή Κουτλουμουσίου ανήκει η Σκήτη του Αγίου Παντελεήμονος.

ΜΟΝΗ ΠΕΜΠΤΗ
Ψηλότερα από τη θάλασσα, πάνω σ’ ένα στενό βράχο, στη νοτιοδυτική πλευρά του Άθω, ο Όσιος Διονύσιος από την Καστοριά ξεκίνησε στα 1370 μ.Χ. το μεγάλο έργο της ίδρυσης μίας νέας Μονής. Στο έργο του αυτό, στο οποίο στην αρχή ως βοηθούς θα έχει μόνο τους μαθητές του συμπαραστάτης θα έρθει αργότερα ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Γ΄ ο Κομνηνός, που θα δωρίσει σημαντικό ποσό και ετήσια επιχορήγηση. Για το λόγο αυτό η Μονή θα καλείται αρχικά «Μονή του Μεγάλου Κομνηνού», μέχρι να επικρατήσει τελικά το όνομα του ιδρυτή της, Οσίου Διονυσίου. Τη βοήθεια του Κομνηνού θα συνεχίσουν και οι Παλαιολόγοι και αργότερα, στην περίοδο της τουρκοκρατίας, μερικοί ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας. Σημαντικότατες ζημιές θα υποστεί το 1535 από μία φοβερή πυρκαγιά, στην οποία θα καταστραφεί και Καθολικό της. Όμως μία σειρά νέων ευεργετών, τον 17ο αιώνα, θα επιτρέψουν στη Μονή την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων πτερύγων της και τη συνέχιση της λειτουργίας της. Ανάμεσα στους σημαντικούς αυτούς ευεργέτες, ορισμένοι, όπως ο Επίσκοπος Ηρακλείας Μακάριος και ο Φαναριώτης Ιωάννης Φραγκόπουλος, θα μονάσουν εκεί, αφιερώνοντας στη Μονή τους εαυτούς τους, αλλά και τις περιουσίες τους. Λόγω του περιορισμένου της χώρου, έχει διαφορετική αρχιτεκτονική δομή από τα περισσότερα αγιορείτικα μοναστήρια. Εδώ, απουσιάζει η μεγάλη αυλή στο κέντρο και η Φιάλη αγιασμού. Η Μονή είναι πλούσια σε ιερά κειμήλια και διαθέτει πλουσιότατη βιβλιοθήκη με χειρόγραφα και έντυπα βιβλία. Μεταξύ των ιερών κειμηλίων της, ξεχωριστή θέση έχει η φορητή αγία εικόνα της Παναγίας του Ακαθίστου. Η παράδοση αναφέρει ότι η εικόνα αυτή, ήταν εκείνη που ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Σέργιος λιτάνευσε πάνω στα τείχη της Πόλης κατά την πολιορκία της, το 626 μ.Χ., από Αβάρους και Σλάβους. Το Καθολικό της Μονής Διονυσίου εορτάζει στη Γέννηση του Τιμίου Προδρόμου και κοσμείται με θαυμάσιες τοιχογραφίες του Κρητικού Αγιογράφου Τζώρτζη από το 1547. Η βιβλιοθήκη της περιέχει 1.100 περίπου χειρόγραφα (ανάμεσά τους 11 ειλατήρια), μερικοί κώδικες είναι διακοσμημένοι με θαυμάσιες μικρογραφίες. Μεταξύ των πολλών κειμηλίων της Μονής, συγκαταλέγονται Ευαγγέλια, Σταυροί, εγκόλπια, κεντητά άμφια, θαυμάσιες λειψανοθήκες, φορητές εικόνες και πολλά άλλα.

ΜΟΝΗ ΤΕΤΑΡΤΗ
Γύρω στα τέλη του 12ου αιώνα μ.Χ., δύο Σέρβοι μοναχοί με βασιλική καταγωγή θα εγκατασταθούν στη Μονή Βατοπεδίου, στο Άγιον Όρος. Θα είναι ο ηγεμόνας της Σερβίας Στέφανος Νεμάνια και ο γιος του και διάδοχος του θρόνου Ράτκο. Στους δύο μοναχούς που θα μονάσουν με τα ονόματα «Συμεών» και «Σάββας», η Μονή Βατοπεδίου θα παραχωρήσει αργότερα ένα μικρό κοντινό κελί, το μονύδριο του Χιλανδαρίου, στην βορειοανατολική πλευρά της αθωνικής χερσονήσου. Το Χιλανδάρι σύντομα θ’ αναπτυχθεί με την υλική βοήθεια του νέου ηγεμόνα των Σέρβων Στεφάνου Β΄, γιου και αδελφού αντίστοιχα των δύο μοναχών. Η Μονή επίσημα θα δωριθεί από τον Αυτοκράτορα Αλέξιο Γ΄ με χρυσόβουλο «στους Σέρβους δώρο αιώνιο». Λίγο αργότερα ο ένας από τους δύο κτήτορες, ο Σάββας, θα γίνει Αρχιεπίσκοπος της Σερβίας και η Μονή θα γίνει σύντομα το πνευματικό κέντρο της Σερβικής Ορθόδοξης Πίστης, προσαρτώντας μικρότερα γειτονικά κελιά. Η ανάπτυξη της Μονής θα συνεχισθεί και βοηθούμενη από Σέρβους ηγεμόνες θα φτάσει σε μεγάλη ακμή στα μέσα του 13ου αιώνα, όταν ηγεμόνας της Σερβίας θα απαγορευθεί ο Στέφανος Δουσάν. Ο Δουσάν, ευσεβής όπως και η σύζυγός του Ελένη, θα ενισχύσουν ιδιαίτερα τη Μονή, καθώς επίσης και Βυζαντινός Αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ ο Παλαιολόγος. Η Μονή θα βρεθεί σε μεγάλη ακμή και τον 16ο αιώνα, όταν μετά την παρακμή πολλών άλλων μοναστηριών του Αγίου Όρους, στη θέση του «Πρώτου» στις Καρυές θα εκλεχθεί Χιλανδαρινός Ηγούμενος. Το Χιλανδάρι είναι πλούσιο σε κειμήλια, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται σταυροί με Τίμιο Ξύλο και εξαιρετικές εικόνες, όπως η Παναγία η Τριχερούσα. Το Καθολικό της Μονής, που εορτάζει στα Εισόδια της Θεοτόκου, κτίστηκε τον 13ο αιώνα, τοιχογραφήθηκε τον 14ο, αλλά επιζωγραφίσθηκε τον 19ο, με αποτέλεσμα να καταστραφούν οι σπουδαίες τοιχογραφίες του της Μακεδονικής Σχολής.

ΜΟΝΗ ΤΡΙΤΗ
Πάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλης Κλεωναί, σε ένα ήρεμο και γαληνεμένο τοπίο στην βορειοανατολική πλευρά της αθωνικής χερσονήσου, είναι κτισμένη η περίφημη μεγάλη Μονή των Ιβήρων. Η Ιερά Μονή ιδρύθηκε από τον Άγιο Ιωάννη τον Ίβηρα, στο τέλος του 10ου αιώνα μ.Χ., λίγο μετά από τις Μονές της Λαύρας και του Βατοπεδίου. Μεταξύ των αρχικών ευεργετών-ιδρυτών της αναφέρεται ο Ιωάννης Τορνίκιος, που υπήρξε πριν από το μοναχικό του βίο Αυλάρχης (Κουροπαλάτης) στην αυλή του Δαυίδ, Ρώσου ηγεμόνα της περιοχής της Ιβηρικής (σημερινής Ρωσικής Γεωργίας). Κατά τη διάρκεια του μοναχικού του βίου, μετά από παράκληση του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασιλείου Β΄, ο Τορνίκιος θα εγκαταλείψει για λίγο το μοναχικό σχήμα και θα βοηθήσει τον Αυτοκράτορα στη συντριβή της επανάστασης του Στρατηγού Βάρδα, του ‘’Σκληρού’’. Μετά το πέρας της αποστολής του, ο Τορνίκιος θα επανέλθει στο μοναχικό σχήμα και έχοντας την ευγνωμοσύνη, αλλά και την υλική βοήθεια του Αυτοκράτορα Βασιλείου, θ’ αρχίσει την ανέγερση μιας νέας Μονής κοντά στα ερείπια της παλιότερης Μονής του Κλήμεντος. Η νέα Μονή, λόγω της καταγωγής των ιδρυτών της, θα ονομασθεί Μονή Ιβήρων (Γεωργιανών) και στους πρώτους αιώνες της ακμής της θα μονάσει σ’ αυτήν μεγάλος αριθμός Γεωργιανών και Ρώσων μοναχών. Η Μονή γρήγορα θα μεγαλώσει, αποκτώντας μοναστήρια και μετόχια εκτός του Άθω, μέχρι να βρεθεί και αυτή αντιμέτωπη, όπως άλλωστε το σύνολο των αγιορείτικων μοναστηριών, με τις επιδρομές των Καταλανών και τις διώξεις των Ενωτικών τον 13ο και 14ο αιώνα. Το 1821 η Μονή θα έχει εθνική δράση, δωρίζοντας τμήμα της περιουσίας της για τις ανάγκες του αγώνα. Σε αυτήν θα μονάσει για λίγο και ο μάρτυρας του Έθνους Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄. Στη σύγχρονη περίοδο η Μονή θα υποστεί το 1845 και το 1865 σημαντικές καταστροφές από πυρκαγιές και τμήματά της θα ανεγερθούν εκ νέου. Το Καθολικό της Μονής είναι αφιερωμένο στην εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η Μονή διαθέτει πλουσιότατα κειμήλια και βιβλιοθήκη. Σ’ ένα από τα 17 παρεκκλήσια της Μονής είναι εγκατεστημένη η θαυματουργή εικόνα της Παναγιάς της Πορταΐτισσας, φορτωμένη με θρύλους και παραδόσεις. Στη Μονή Ιβήρων ανήκει η Σκήτη του Προδρόμου.

ΜΟΝΗ ΔΕΥΤΕΡΑ
Η ίδρυση της Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπεδίου ιστορικά τοποθετείται γύρω στο 980 μ.Χ. Κτήτορες – Ιδρυτές της θεωρούνται τρεις μοναχοί της Μονής της Αγίας Λαύρας, που με εντολή του Ηγουμένου τους, Οσίου Αθανασίου, έφτασαν στην γραφική τοποθεσία της βορειοανατολικής πλευράς του Αγίου Όρους και ενώνοντας κάποια προϋπάρχοντα κελιά, ίδρυσαν τη Μονή. Τ’ όνομά της προέρχεται μάλλον από τη γνωστή παράδοση της διάσωσης του γιου του Μεγάλου Θεοδοσίου, Αρκαδίου, που ναυάγησε κοντά στο Άγιο Όρος και βρέθηκε σώος θαυματουργικά κοντά σε μία βάτο, από τις πολλές που υπάρχουν στην πεδιάδα γύρω από το μοναστήρι. Είναι η δεύτερη τη τάξει Μονή του Αγίου Όρους, μετά τη Μεγίστη Λαύρα, ενώ στο Β΄ Τυπικό του Όρους, το 1046, αναφέρεται ήδη δεύτερη στη μοναστηριακή ιεραρχία. Η Μονή θα γνωρίσει μέρες ακμής και θα ενισχυθεί από τους Βυζαντινούς Αυτοκράτορες Κομνηνούς. Αργότερα όμως θα υποστεί καταστροφές από τις επιδρομές των Καταλανών καθώς και διωγμούς από τους Ενωτικούς. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας η Μονή θα παρακμάσει. Κάτω από το βάρος των προβλημάτων και της βαριάς τουρκικής φορολογίας, θα αναγκασθεί να εγκαταλείψει τον κοινοβιακό βίο και να εφαρμόσει τον ιδιόρρυθμο βίο, πουλώντας πολλά από τα κτήματά της. Ο 18ος αιώνας θα είναι περίοδος νέας ακμής. Με δωρεές Πατριαρχών, ιδιωτών και ηγεμόνων των παραδουνάβιων περιοχών, η Μονή θα ξεπεράσει τα προβλήματά της και μάλιστα κάτω από την επιστασία της και με έξοδά της, θα λειτουργήσει στην περιοχή της από το 1749 η Αθωνιάδα Σχολή, η εκκλησιαστική σχολή του Αγίου Όρους. Από ένα εξάρτημα-κελί της Μονής Βατοπεδίου προέρχεται η σημερινή Μονή του Χιλανδαρίου. Στα τέλη του 12ου αιώνα, η Μονή δώρισε το μικρό κελί του Χιλανδαρίου στον ηγεμόνα της Σερβίας Στέφανο Νεμάνια και το γιο του Ράτκο, που εγκαταλείποντας τον κόσμο, ήρθαν να μονάσουν στο Όρος με τα μοναχικά ονόματα ‘’Συμεών’’ και ‘’Σάββας’’. Το Καθολικό της Μονής, κτίσμα του 10ου αιώνα, σε ρυθμό τρίκογχου ναού με τρούλο, είναι αφιερωμένο στην εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Στη Μονή υπάγονται ακόμα δύο Σκήτες: Η Σκήτη του Αγίου Δημητρίου, ιδιόρρυθμη, με πολύ μικρό αριθμό Καλυβών και η Σκήτη του Αγίου Ανδρέα, που είναι γνωστή λόγω του μεγέθους της σαν ‘’Σεράι’’. Η Μονή διαφυλάσσει αξιόλογα κειμήλια και εικόνες με σπουδαιότερα τα ψηφιδωτά της, από τα αρχαιότερα στο Όρος, τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, αλλά και το πολύτιμο κειμήλιο της Αγίας Ζώνης Της Θεοτόκου.

ΜΟΝΗ ΠΡΩΤΗ
Το πρώτο και μεγαλύτερο από τα μοναστήρια του Αγίου Όρους έχει τις ρίζες του στην αρχή του κοινοβιακού μοναχισμού στη χερσόνησο του Άθω. Ιδρυτής είναι ο Όσιος Αθανάσιος, που θα φτάσει εκεί σαν μοναχός από τη Μονή Κυμινά του όρους Όλυμπος της Βιθυνίας της Μικράς Ασίας. Με την υλική βοήθεια του φίλου του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Νικηφόρου Φωκά, θα θεμελιώσει το μοναστήρι της Λαύρας το 963 μ.Χ., στη νοτιοανατολική πλευρά της αγιορείτικης γης. Η Μονή γρήγορα θα μεγαλώσει και με τη βοήθεια του Νικηφόρου Φωκά αλλά και του διαδόχου του, Ιωάννη Τζιμισκή, θ’ αναπτυχθεί και θ’ αποκτήσει σημαντικά μετόχια και αφιερώματα. Σύντομα οι μοναχοί του θα ξεπεράσουν τον αρχικό αριθμό των 80, για τους οποίους ο Μέγας Αθανάσιος είχε αρχικά κτίσει το μοναστήρι. Στον 11ο αιώνα η Μονή θα έχει πάνω από 700 μοναχούς, με αντίστοιχες κτιριακές εγκαταστάσεις, αποτελώντας αθωνικό πρότυπο κοινοβιακού μοναχικού βίου. Η ιστορία της Μονής θ’ ακολουθήσει και αυτή την κοινή μοίρα του Αγίου Όρους. Μετά από μια περίοδο ακμής, που θα διαρκέσει μέχρι τον 14ο αιώνα, θα βρεθεί αντιμέτωπη με τις πειρατικές επιδρομές και την άσχημη οικονομική κατάσταση, λόγω της αυξημένης τουρκικής φορολογίας. Το μοναστήρι, μπροστά στην σκληρή πραγματικότητα, θα υιοθετήσει την ιδιόρρυθμη μορφή οργάνωσης και θα φτάσει να έχει στις αρχές του 17ου αιώνα ελάχιστους μοναχούς, κρατώντας όμως πάντα την αρχική του αίγλη. Τόπος μοναχικής απομόνωσης Πατριαρχών και Ιεραρχών, η Μονή Μεγίστης Λαύρας έχει στο σκευοφυλάκιό της και στη Βιβλιοθήκη της αξιολογότατα κειμήλια και θησαυρούς. Το Καθολικό (ο κυρίως ναός της Μονής), που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Αθανάσιο, είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της βυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Οι τοιχογραφίες του Καθολικού της Μονής είναι έργο του ζωγράφου Θεοφάνη, της Κρητικής Σχολής, και χρονολογούνται από το 1535, ενώ ανήκουν στα πιο αξιόλογα δείγματα αγιογραφίας του Αγίου Όρους. Σήμερα η Λαύρα είναι η πρώτη στην τάξη Μονή του Όρους και σ’ αυτήν υπάγονται οι Σκήτες της Αγίας Άννης, των Καυσοκαλυβίων και του Τιμίου Προδρόμου, καθώς και το Κελί του Μυλοποτάμου, αλλά και τα Ασκηταριά Μικρά Αγία Άννα, Καρούλια και Κατουνάκια. Μέσα από τα ονομαστά κειμήλια της Μονής ξεχωρίζουν το σιδερένιο ραβδί και ο Σταυρός του Αγίου Αθανασίου, ο σάκκος και το στέμμα του Αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά, τεμάχιο Τιμίου Ξύλου, εικονογραφημένα χειρόγραφα και πολλά ιερά σκεύη.

Οι είκοσι ιερές μονές της Αθωνικής χερσονήσου ,αποτελούν σύνθετα κτιριακά συγκροτήματα, που ανεγέρθηκαν και αναπτύχθηκαν με κέντρο τους το Καθολικό, τον κεντρικό ναό. Τα συγκροτήματα αυτά εξωτερικά περιβλήθηκαν με προστατευτικά τείχη, με κτίρια φρουριακού χαρακτήρα χτισμένα περιμετρικά και με αμυντικούς πύργους προκειμένου να αντεπεξέλθουν σε ποικίλες αντίξοες καταστάσεις. Κοντά στο Καθολικό που αποτελεί τον πυρήνα της μοναστικής ζωής και βρίσκεται στο μέσο της αυλής, βρίσκονται συχνά το καμπαναριό, και η τράπεζα. Η τελευταία συνοδεύεται από το μαγειρείο, το μαγκηπείο και άλλους βοηθητικούς χώρους. Στα περιμετρικά κτίρια έχουμε τις πτέρυγες ή κόρδες που στεγάζονται τα κελιά των μοναχών, το αρχονταρίκι για την φιλοξενία των προσκυνητών, το ηγουμενείο και το συνοδικό Επίσης το γηροκομείο , το νοσοκομείο και η βιβλιοθήκη. Σε χώρο ιδιαίτερα προστατευμένο, κάποτε στον πύργο, βρίσκεται το Εικονοφυλάκιο και το Σκευοφυλάκιο, όπου φυλάσσονται εικόνες ,σκεύη, κειμήλια και αρχεία. Στους ισόγειους και υπόγειους χώρους των πτερύγων έχουμε το δοχειό και το ορειό, το λαδαριό, το κρασαριό, το βαγεναριό, το κηροπλαστείο κ.α. Έξω από τον περίβολο της μονής βρίσκονται ακόμα ο κοιμητηριακός ναός, τα εργατόσπιτα, το βορδουναριό, ο μύλος, το μηχανουργείο, ξυλουργείο, κ.ά. Ο αρσανάς δηλ. το νεώριο της μονής είναι συχνά προστατευμένος με όρμο και πύργο και συνοδεύεται από ψαρόσπιτα, ξυλαποθήκες και άλλα βοηθητικά κτίσματα. Οι είκοσι ιερές μονές του Αγίου Όρους με την ιεραρχική τους σειρά είναι:

• Μεγίστης Λαύρας
• Βατοπεδίου
• Ιβήρων
• Χιλανδαρίου
• Διονυσίου
• Κουτλουμουσίου
• Παντοκράτορος
• Ξηροποτάμου
• Ζωγράφου
• Δοχειαρίου
• Καρακάλου
• Φιλοθέου
• Σίμωνος Πέτρας
• Αγίου Παύλου
• Σταυρονικήτα
• Ξενοφώντος
• Οσίου Γρηγορίου
• Εσφιγμένου
• Αγίου Παντελεήμονος
• Κωνσταμονίτου