Ο ναός του Πρωτάτου, είναι ο αρχαιότερος όλων των Καθολικών του Αγίου Όρους και είναι αφιερωμένος στη Κοίμηση της Θεοτόκου. Ανεγέρθηκε πιθανόν στο Α΄ μισό του 10ου αιώνα, ανακαινίστηκε στα χρόνια του Ανδρόνικου Παλαιολόγου, ενώ το1955 έγιναν εργασίες αποκατάστασης και ανάδειξης με την δημιουργία πλατείας στη θέση όμορων στο Πρωτάτο κελιών. Διαφέροντας από τα Καθολικά του Αγίου Όρους, είναι τρίκλιτη βασιλική, με υπερυψωμένο το μεσαίο της κλίτος, που επιτρέπει την περιμετρική τρίτη σειρά ανοιγμάτων. Η σημερινή μορφή συνδυάζει τον τύπο της βασιλικής ως προς την στέγη, με την σταυρόσχημη κάτοψη. Εσωτερικά έχει την ιδιαιτερότητα, ότι τέσσερις πεσσοί χωρίζουν τον σταυροειδή ναό σε κεντρικό και σε γωνιαία διαμερίσματα. Απεικονίζονται θαυμάσιες τοιχογραφίες του 14ου αιώνα, έργα του Μανουήλ Πανσέληνου, βασικότερου εκπροσώπου της Μακεδονικής σχολής, αναστηλωμένο μαρμάρινο τέμπλο του, αποτελεί έκφραση των παλαιών Βυζαντινών τέμπλων. Μέσα στο Ιερό βήμα φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας "Αξιον Εστί" που σύμφωνα με την παράδοση χρονολογείται στο 10ο αιώνα και αποτελεί σύμβολο του Αγίου Όρους Έχει δύο νάρθηκες αρχών 16ου αιώνα, ο ένας στην δυτική πλευρά που έχει μορφή στοάς και ο άλλος στη βορεινή, όπου υπάρχει κενοτάφιο για τους σφαγιασθέντες μοναχούς από Καταλανούς πειρατές τον 14ου αιώνα. Το κωδωνοστάσιό του είναι κτισμένο 1534, από τον Πρώτο Σεραφείμ και επισκευάσθηκε μεταγενέστερα. Στο πύργο του Πρωτάτου βρίσκεται η βιβλιοθήκη με 117 χειρόγραφα, από τα οποία 47 περγαμηνά. Στο αρχειοφυλάκιο φυλάσσεται το Α΄τυπικό του Αγίου Όρους, του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Τσιμισκή που επονομάζεται "Τράγος", γιατί είναι γραμμένο σε δέρμα τράγου και αποτελεί το ιστορικότερο κείμενο του Αγίου Όρους.